آزمایش خاک

کشاورزان تولیدکننده، باید اطلاعاتی را در مورد محتویات خاک به دست آورند و آن را اندازه‌گیری کنند. یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای ارزیابی وضعیت حاصلخیزی خاک و توصیه‌های کودی، آزمون خاک است. در کشور ما کمتر به تغذیه اصولی درختان و درختچه‌های فضای سبز توجه می‌شود و به این مقوله بیشتر به‌صورت سنتی و استفاده از کودها و مواد شیمیایی و آلی، بدون درنظرگرفتن نیاز درخت برخورد می‌شود. هرچند افزودن مواد آلی به اطراف بستر درخت لازم است، اما کافی نیست و عناصر تغذیه‌ای نیز باید در اختیار درخت قرار گیرد. یکی از راه‌های کلیدی که می‌تواند به ما کمک کند که چه عناصری را در اختیار گیاه قرار دهیم، آزمون خاک است. هرچند آزمون بافت گیاه نیز به‌عنوان مکمل آزمون خاک می‌تواند در این راه کمک شایانی نماید. آزمایش خاک به دو صورت انجام می‌گیرد تجزیه خاک در محل و تجزیه نمونه‌های خاک در آزمایشگاه.

آزمون خاک در محل

آزمایش خاک در محل، با لمس آن توسط انگشتان دست صورت می‌گیرد. آزمایش خاک با بیل یک روش ساده است که حاصلخیزی خاک را باتوجه‌به ساختار آن مشاهده و ارزیابی می‌کنیم با کمک بیل باغی، یک قالب از خاک را جدا کنید تا آنجا که ممکن است از فشرده‌شدن یا تغییر شکل بافت خاک جلوگیری کنید. برای این منظور بیل را به‌صورت عمودی داخل خاک کنید و حفره‌ای به‌اندازه روی بیل بکنید. این پروفیل با بریدن لبه‌های آن جدا می‌شود. بیل را به‌اندازه ۱۵ سانتی‌متر در کنار چاله فرو ببرید. حالا می‌توان لایه‌های مختلف افق خاک را مشاهده کرد. توزیع هوموس، تعداد منافذ (خلل‌وفرج) یا درجه فشردگی خاک، تراکم و عمق ریشه‌ها، علائم حضور کرم خاکی و سایر ارگانیسم‌های خاک و همچنین وجود خاک نرم را می‌توان بررسی کرد.

آزمون خاک در آزمایشگاه

آزمایش خاک قبل از کاشت، از آن جنبه مهم است که می‌توان مشکلات احتمالی مانند کمبود عناصر غیرفعال در ناحیه ریشه را تشخیص داد و قبل از سرمایه‌گذاری برای کاشت، آن را برطرف نمود. آزمون منظم خاک به حفظ و نگهداری یک خاک حاصلخیز کمک شایانی می‌کند. این آزمایش، کمبودهای احتمالی عناصر در خاک و میزان کمبود را نشان می‌دهد. همچنین ابزاری برای پی‌بردن به مقادیر اضافی عناصر، نمک‌ها، pH بالا یا پایین، مواد آلی و شرایط زهکشی است. اگر نتایج آزمون خاک به‌درستی تفسیر شود، می‌تواند شرایط را برای فراهم‌آوردن فضای سبزی سالم فراهم کند. معمولاً قبل از کشت هر نوع گیاهی، از خاک مزرعه برای آزمایشگاه نمونه‌برداری می‌کنیم. سپس با تجزیه شیمیایی خاک، نتایجی کسب و بر اساس آن قضاوت می‌کنیم. آزمون خاک، بخش قابل‌استفاده عناصر غذایی در خاک را برای محصولات نشان می‌دهد درصورتی‌که آزمون گیاه، نشان می‌دهد که چه مقدار از این عناصر غذایی توسط گیاه از خاک برداشت شده است.

آزمون خاک، تجزیه آزمایشگاهی خاک را نسبت به مقدار عناصر موجود در آن گویند که بسته به اینکه هدف از آزمون خاک چه موضوعی باشد، اقدام به عصاره‌گیری و استخراج عناصر می‌کنند. به‌عنوان‌مثال در مورد حاصلخیزی خاک فاکتورها و عناصری که اندازه‌گیری می‌شود عبارت است از شوری درصد مواد آلی، درجه اشباع خاک و عناصری چون ازت، فسفر، پتاسیم گوگرد، منیزیم، روی، منگنز، مس، آهن، بر.

آزمون خاک چندین هدف را دنبال می‌کند که عبارت‌اند از:

مراحل آزمون خاک

آزمون خاک دارای چهار مرحله اساسی است که به شرح ذیل آمده است.

• ۱- نمونه‌برداری
• ۲- تجزیه شیمیایی
• ۳- تفسیر نتایج
• ۴ – توصیه کودی

نمونه‌برداری

مرحله نمونه‌برداری یکی از مراحل مهم و حساس آزمون خاک بوده به‌طوری‌که دقت و صحت نتایج آزمون خاک تا حدود زیادی وابسته به مرحله نمونه‌برداری است. به‌عبارت‌دیگر با تهیه یک نمونه درست، به نتایج خوبی از آزمایش خاک می‌رسیم. برای به‌دست‌آوردن یک نمونه درست و واقعی، نکاتی را در نمونه‌برداری باید رعایت کرد:

• محل نمونه‌برداری خاک در باغ‌های میوه از بین ردیف‌ها و در قسمت سایه‌انداز درخت است و بسته به شکل هندسی باغ، محل‌های نمونه‌برداری فرق می‌کند. یکی از روش‌های نمونه‌برداری به این شکل است که از یک قطعه باغ حداقل ۱۵ نمونه خاک به طور تصادفی یا زیگزاگ برداشت کرده، سپس با هم مخلوط و نهایتاً یک نمونه ۲ کیلوگرمی مرکب به آزمایشگاه ارسال شود. به‌هرحال نمونه بایستی به‌گونه‌ای باشد که کل باغ را در بر گیرد. مساحت هر قطعه نمونه‌برداری نباید بیش از یک هکتار باشد. در مساحت‌های بیشتر باغ به قطعات یک هکتاری تقسیم می‌شود و از هر قطعه یک نمونه تهیه می‌شود نمونه‌برداری برای باغ‌ها و خزانه‌ها، معمولاً از دو عمق ۳۰-۰ و ۶۰-۳۱ سانتی‌متری صورت می‌گیرد؛ زیرا بیشترین محل تجمع ریشه‌های جذب‌کننده مواد غذایی درخت در این عمق قرار دارند. بهتر است نمونه‌برداری‌های سطحی عمق (سانتی‌متری 0-30) زمانی صورت گیرد که ریشه‌ها هنوز بیدار نشده‌اند.

• نمونه‌ها نبایستی از محل‌های خاص کوددهی شده یا سم‌پاشی شده تهیه شوند.

• بهتر است نمونه‌ها از نیمه بیرونی سایه‌انداز درخت تهیه شوند.

• هیچ یک از ادوات نمونه‌برداری از قبیل بیل، بیلچه، دستکش و غیره آلوده نباشند.

• نباید از ادوات گالوانیزه برای نمونه‌برداری استفاده شود.

قبل از آوردن نمونه‌ها به آزمایشگاه، باید در هوای آزاد روی یک مقوا پهن و خشک شوند و به این خاک، اصطلاحاً هوا خشک می‌گویند. سپس نمونه‌ها را برای آزمایشگاه می‌برند. در آنجا یک سری اطلاعات اولیه از باغدار گرفته می‌شود. مثلاً در فرم‌های مخصوص، اطلاعاتی مانند نام نمونه‌بردار، نام باغ‌دار مزرعه، نام ده یا شهر، تاریخ نمونه‌برداری، محل دقیق نمونه‌برداری و خصوصیت آب آبیاری (چاه، منبع آب) یا نوع محصول کشت شده یادداشت می‌شود. مشکلاتی که باعث شده است که باغدار یا تولیدکننده، نمونه را برای آزمایش بیاورد نیز یادداشت می‌شود. اینکه آیا علائم گفته شده روی گیاه هم مشاهده می‌شود؟ و همچنین تاریخچه مصرف کود، نوع کود و زمان مصرف آن نیز از جمله اطلاعاتی است که باید از باغدار پرسیده و یادداشت شوند.

زمان نمونه‌برداری

به‌طورکلی بهترین موقع نمونه‌برداری خاک در باغات میوه، نمونه‌برداری قبل از احداث باغ است. اما چنانچه باغ احداث شده باشد، بسته به منطقه، اواخر زمستان تا اوایل بهار و یا اواخر تابستان تا اوایل پاییز است.

تجزیه شیمیایی در آزمایشگاه

بعد از اینکه فرم، با کمک زارع تکمیل شد و نمونه تحویل گرفته شد نمونه را کوبیده و از الک دو میلی‌متری عبور داده و آن را برای مرحله دوم؛ یعنی تجزیه شیمیایی آماده می‌کنند. یک آزمایش معمول، شامل اندازه‌گیری pH (میزان اسیدی و قلیایی بودن خاک)، EC( شوری خاک)، بافت خاک میزان فسفر، پتاسیم و نیتروژن قابل‌دسترس گیاه و وجود لایه‌های سخت، در خاک است. اگر قرار باشد یک آزمایش کامل انجام شود به موارد فوق، میزان عناصر میکرو مهم (آهن، روی، مس) و میزان آهک و سولفات خاک و درصد مواد آلی نیز افزوده می‌شود که البته هزینه آزمایش را نیز افزایش می‌دهد. اگر همراه با نمونه خاک، نمونه آب نیز به آزمایشگاه ارسال شود به‌ویژه زمانی که نمونه آب از چاه گرفته می‌شود. میزان کربنات و بی‌کربنات آن نیز باید آزمون شود. اگر با توجه با آزمون‌های قبلی، کمبود یا بیش بود (زیادی) عنصر خاصی یا مشکل ویژه‌ای در خاک وجود داشته، بهتر است. آن را به آزمایشگاه اطلاع دهید. تجزیه شیمیایی باید به‌وسیله روش‌های استاندارد صورت بگیرد. یعنی برای اندازه‌گیری هر عنصر غذایی یک روش استاندارد و شناخته شده وجود دارد؛ مثلاً فسفر خاک را با روش الدسن و ازت را با روش کجلدال یا عناصر کم‌مصرف را با روش DTPA اندازه‌گیری می‌کنند. تجزیه شیمیایی بافت خاک برای مطالعه اثرات باقیمانده آفت‌کش‌ها بسیار پیچیده بوده و مهم‌ترین قسمت آن این است که باید دانست که در جستجوی کدام آفت‌کش بوده که البته روش بسیار پرهزینه‌ای خواهد بود. آزمایش‌های فیزیکی ارتباط نزدیکی به پتانسیل نگهداری آب یا بافت خاک دارد و نمونه‌ها باید بسیار دقیق جمع‌آوری گردند. تجزیه بیولوژیکی که نمونه‌ای از فعالیت ارگانیسم‌های فعال خاک است، باید یا تجهیزات آزمایشگاهی مخصوصی انجام گیرند که البته بسیار پرهزینه است.

مرحله تفسیر نتایج

مرحله تفسیر نتایج، مرحله قضاوت روی اطلاعات به‌دست‌آمده است. تفسیر نتایج آزمون خاک به روش‌های مختلفی می‌تواند انجام شود که عبارت‌اند از:

• ۱- غلظت بحرانی
• 2- حدی کفایت عناصر غذایی

 غلظت بحرانی، حدی از غلظت عناصر غذایی است که در نسبت‌های بالاتر از آن، گیاه نسبت به مصرف کود عکس‌العمل نشان نمی‌دهد؛ ولی پائین‌تر از آن، گیاه نسبت به مصرف کود عکس‌العمل مثبت نشان می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر غلظت بحرانی، غلظتی است که در آن حداکثر ۹۰ تا ۹۵ درصد عملکرد داشته باشیم. اگر غلظت از آن حد کمتر شود کاهش رشد و عملکرد مشاهده می‌شود. بعد از اینکه نتایج را تفسیر کردیم و یا داده‌ها به مقادیر کم، متوسط، خوب و زیاد طبقه‌بندی شدند به مرحله توصیه کودی می‌رسیم.

سوالات متداول